Συνάντηση με την Ιωάννα Τσουκαλά και την ταινία της “Ladies in Waiting”

Με ειδική μνεία της επιτροπής στο τμήμα Newcomers του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης 2023 φτάνει το “Ladies in Waiting” της Ιωάννας Τσουκαλά στις μεγάλες οθόνες. Για περιορισμένες προβολές, στο Αστορ στις 4/3 και στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος από το Σάββατο 2/3 έως την Πέμπτη 7/3, το ντοκιμαντέρ παραγωγής της Αθηνάς Ραχήλ Τσαγγάρη / Haos Film, συμπαραγωγής Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και ΕΡΤ, ανοίγει διάλογο κατά μέτωπο με την ψυχική υγεία και όσα λέγονται δημόσια με δυσκολία.

Καθώς η εποχή των ψυχιατρικών ασύλων στην Ευρώπη έχει φτάσει στο τέλος της, το “Ladies in Waiting” ανοίγει ένα παράθυρο στο παρελθόν τους. Μέσα από το μοναδικό πρίσμα των νοσηλευτριών του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής και τις ζωές των περιθαλπομένων, η ταινία ρίχνει φως στον αθέατο κόσμο της ψυχικής ασθένειας, αποκαλύπτοντας μια πλευρά της που περιέχει διάνοια, χιούμορ, και φαντασία. Για όλα αυτά και πολλά ακόμα μας μίλησε η δημιουργός της ταινίας, Ιωάννα Τσουκαλά.

Πως καταπιαστήκατε με αυτό το θέμα της ταινίας; 

Μετά από μία μεγάλη περίοδο που δούλεψα ως θεραπεύτρια τέχνης στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, αποφάσισα να παραιτηθώ, και επειδή αυτός ο χώρος σε έμενα έδωσε πολλά, σκέφτηκα να κάνω αυτήν την ταινία για να τον αποχαιρετήσω. Φαντάσου το σαν ένα γράμμα σε κάποιον που λες αντίο. Έτσι έγινε.

Η ψυχική υγεία μέσα από τα μάτια όσων πάσχουν, μπορεί να προσφέρει αντικειμενικό υλικό έρευνας;

Βεβαίως και δίνει υλικό έρευνας, αλλά η ερώτηση είναι «τι το κάνουμε;» Έχει πολύ ενδιαφέρον να δούμε όχι μόνο πώς νιώθουν οι ίδιοι, αλλά κυρίως πώς εκείνοι βλέπουν εμάς που θεωρούμαστε «κανονικοί». Θα ήταν ενδιαφέρον σε ένα τέτοιου είδους πείραμα να συλλέξουμε ερευνητικό υλικό και να χτίσουμε μέσα από τα δικά τους μάτια το πορτραίτο του ψυχικά υγειούς. Να αντιστρέψουμε τους ρόλους για λίγο.

Οι νοσηλεύτριες αποτέλεσαν τον ενδιάμεσο κρίκο ώστε οι ιστορίες των ασθενών να φιλτραριστούν ως τρίτη ματιά;

Οι νοσηλεύτριες φέρνουν την εμπειρία και τη μνήμη τους στην ταινία. Η κάθε μία είναι διαφορετική από την άλλη, στο πώς έχει βιώσει τον χώρο και τους ανθρώπους. Το μείγμα που προκύπτει από τις αφηγήσεις τους είναι η δικιά μου ματιά πάνω σε αυτό το αντικείμενο. Δημιουργούν όλες μαζί τη δική μου ματιά πάνω στο θέμα.

Ποιο σκηνικό ίσως σας οδήγησε στο να έχετε δεύτερες σκέψεις για το κατά πόσο πρέπει να εντάξετε κάποια συγκεκριμένη σκηνή στην ταινία;

Από την αρχή ήξερα ότι δεν με ενδιέφερε να συγκινήσω, να προκαλέσω αισθήματα οίκτου και λύπης που στερεοτυπικά κουβαλά αυτός ο χώρος και οι άνθρωποι που κατοικούν εκεί. Γιατί και εγώ η ίδια δεν είχα νιώσει έτσι για εκείνους. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν μοιράζονται την προσωπική τους ιστορία στην κάμερα. Η μόνη σκηνή που με προβλημάτισε και την ζύγιζα καιρό μέχρι να αποφασίσω αν πρέπει να μπει στην ταινία, είναι όταν η πρωταγωνίστρια μας περιγράφει με τον δικό της τρόπο ένα περιστατικό της ζωής της. Τελικά την άφησα μέσα αυτή την σκηνή, γιατί με ενδιέφερε αυτό που συνέβαινε γύρω από εκείνη. Όσο μιλάει στην κάμερα, οι άνθρωποι γύρω της μπαίνουν και βγαίνουν από το κάδρο, κάθονται δίπλα της, κάποιοι την διακόπτουν, μετά από λίγο φεύγουν, χωρίς να δίνουν καμία σημασία στα λεγόμενά της. Ένιωσα ότι αυτή η σκηνή περιγράφει τον κόσμο σήμερα – και δεν εννοώ μόνο τον κόσμο του ψυχιατρείου αλλά όλον τον κόσμο.

Η προσωπική σας εμπλοκή ως θεραπεύτρια τέχνης μπόρεσε να περιορίσει ή να διανθίσει την κινηματογραφική ματιά σας; Ήταν βοηθητικόγια τους ασθενείς και με ποιον τρόπο;

Δουλεύοντας θεραπευτικά με την τέχνη εκπαιδεύεσαι να διαβάζεις τους συμβολισμούς και τα μυστικά που μπορεί να κρύβονται πίσω από τα έργα τους. Νιώθω ότι ο τρόπος που εκείνοι βλέπουν και καταγράφουν τον κόσμο έχει επιρροή σε εμένα και στην τέχνη μου. Όμως σε αυτήν την ταινία δεν τους προσεγγίζω σαν ψυχιατρικούς ασθενείς, τους προσεγγίζω απλά και ανθρώπινα. Έτσι όπως θα κινηματογραφούσα οποιονδήποτε απέναντι μου. Όπως βγάζω την δική τους ταμπέλα από πάνω τους, έτσι άφηνα την ταμπέλα της θεραπεύτριας έξω από το πλαίσιο και έμπαινα σαν κινηματογραφίστρια. Αυτό είναι και το πιο σημαντικό σε αυτό το πρότζεκτ, ότι όλοι μας αφήσαμε κατά μέρος τις ταμπέλες μας.

Η μετάφραση του τίτλου της ταινίας στα ελληνικά είναι «Κυρίες της Αυλής», ή «Κυρίες επί των Τιμών». Ποιες είναι αυτές του τίτλου και με ποιον τρόπο υπηρετούν την βασίλισσα Τρέλα;

Οι κυρίες επί των τιμών είμαστε όλοι μας που βρεθήκαμε εκεί σε αυτόν τον τόπο με διαφορετικούς ρόλους και κάτω από άλλες συνθήκες. Οι ασθενείς είναι οι κυρίες επί των τιμών γιατί υπακούουν σε αυτό που τους έχει κυριέψει και το υπηρετούν. Οι εργαζόμενοι επίσης υπηρετούν τους κανόνες της τρέλας μέσα από την φροντίδα στον ασθενή. Αλλά τελικά κυρίες της αυλής γίνονται και οι θεατές της ταινίας εφόσον μπαίνουμε στην διαδικασία να αναρωτηθούμε αν τα όρια είναι τόσο καθαρά ή δυσδιάκριτα και θολά.

Ποιο είναι το μήνυμα της ταινίας και ποια η θέση των ιστοριών που βλέπουμε στην σημερινή ελληνική κοινωνία;

Το μήνυμα της ταινίας είναι να κοιτάξουμε τον άλλον στα μάτια, να αποδεχτούμε την όποια διαφορετικότητα και να απαλλαχθούμε από τους φόβους που μας κρατούν σε απόσταση. Και πριν από όλα αυτά, να τολμήσουμε να κοιταχτούμε στον καθρέφτη μας.